عشای ربانی یا شام خداوند یا آیین سپاسگزاری (به فرانسه: Eucharistie) یکی از هفت‌آیین مقدس (هفت‌راز) است که تقریباً در تمام شاخه‌های مسیحیت به انجام می‌رسد. به آن تقسیم مقدس (Holy Communion)، راز محراب (the Sacrament of the Altar)، راز خجسته (Blessed Sacrament) هم گفته شده‌است.
عشای ربانی ، یکی از دو آیین اصلی در سنت پروتستانی است که ریشه در فرمان مستقیم مسیح دارد. این آیین، به عنوان یادبود قربانی عیسی مسیح بر صلیب، نقشی حیاتی در پرستش کلیسای ایفا می‌کند.
بر خلاف دیدگاه کاتولیک که شام خداوند را دگرگونی واقعی عناصر نان و شراب می‌داند، در الهیات پروتستان تأکید بر حضور روحانی مسیح، یادآوری فدیه، و تقویت ایمان مؤمنان است.
در این مقاله تلاش داریم تا به بررسی معنای عشای ربانی در الهیات پروتستان، تفسیرهای مختلف درون سنت پروتستانی، مبنای کتاب‌مقدسی آن و تأثیر آن بر زندگی ایمانداران بپردازیم.
مبنای کتاب‌مقدسی عشای ربانی
عشای ربانی از واقعه‌ای نشأت می‌گیرد که در اناجیل همنظر روایت شده است. در شب پیش از مصلوب شدن، عیسی با شاگردانش شام عید فصح را برگزار کرد و در آنجا نان و جام شراب را نماد بدن و خون خود قرار داد:
«چون هنوز مشغول خوردن بودند، عیسی نان را برگرفت و پس از شکرگزاری، پاره کرد و به شاگردان داد و فرمود: “بگیرید، بخورید؛ این است بدن من.” سپس جام را برگرفت و پس از شکرگزاری آن را به شاگردان داد و گفت: “همۀ شما از این بنوشید. این است خون من برای عهد [جدید] که به‌خاطر بسیاری به جهت آمرزش گناهان ریخته می‌شود.”» (متی ۲۶: ۲۶–۲۸)
این روایت در مرقس ۱۴: ۲۲–۲۴ و لوقا ۲۲: ۱۹–۲۰ نیز آمده و پولس رسول نیز در اول قرنتیان ۱۱: ۲۳–۲۶ به آن اشاره دارد. این متون پایه اصلی الهیات عشای ربانی در سنت پروتستان به شمار می‌روند.
دیدگاه‌های اصلی پروتستانی در مورد عشای ربانی
در میان شاخه‌های مختلف پروتستانی، سه دیدگاه عمده در خصوص ماهیت حضور مسیح در شام خداوند وجود دارد که در ادامه به صورت مختصر هر یک از این سه دیدگاه را بیان می‌کنیم.
دیدگاه لوتران (حضور واقعی با اتحاد معنوی)
مارتین لوتر، بنیان‌گذار اصلاحات، معتقد بود که مسیح در عشای ربانی به‌طور واقعی، اما نه جسمانی، حاضر است. او مفهوم هم جوهری (consubstantiation) را مطرح کرد؛ بدین معنا که بدن و خون مسیح در کنار نان و شراب به‌طور روحانی حضور دارند. بر این اساس، مشارکت در عشای ربانی نه صرفاً یادبود بلکه تجربه‌ای حقیقی از فیض مسیح است. لوتر به آیه‌ی «این است بدن من» (لوقا ۲۲: ۱۹) به‌طور لفظی استناد می‌کرد.
دیدگاه اصلاح‌گر (حضور روحانی – Calvinist)
ژان کالوین (به فرانسوی: Jean Calvin) بر حضور روحانی مسیح تأکید داشت. او معتقد بود که مسیح از طریق روح‌القدس در عشای ربانی حاضر است و مؤمنان در اتحاد با مسیح از حضور او بهره‌مند می‌شوند. کالوین مخالف این دیدگاه بود که نان و شراب به‌طور مادی به بدن و خون مسیح تبدیل می‌شوند، اما معتقد بود که عشای ربانی راهی برای تغذیه روحانی است. بر اساس اول قرنتیان ۱۰: ۱۶–۱۷، «آیا جام برکت که به جهت آن شکر می‌گزاریم، شریک شدن در خون مسیح نیست؟ و آیا نانی که پاره می‌کنیم، شریک شدن در بدن مسیح نیست؟ از آنجا که نانْ یکی است، ما نیز که بسیاریم، یک بدن هستیم، زیرا همه از یک نان بهره می‌یابیم.»
دیدگاه یادبودی (صرفاً یادبود – Zwinglian)
هولدریش تْسوینگلی یا اولریش زوینگلی (آلمانی: Huldrych Zwingli)، اصلاح‌گر سوئیسی، دیدگاهی کاملاً نمادین نسبت به عشای ربانی داشت. او بر این باور بود که شام خداوند صرفاً یک یادبود است که به مؤمنان یادآور می‌شود که مسیح برای ایشان جان داده است. از دید او، این آیین وسیله‌ای برای تأمل و اطاعت است، نه فیض خاص روحانی. این دیدگاه بر واژه «به یاد من این را به‌جا آرید» (لوقا ۲۲: ۱۹) تأکید دارد.
اهداف و کارکردهای عشای ربانی در زندگی ایماندار
یادآوری فدیه مسیح
نخستین کارکرد عشای ربانی، یادآوری قربانی نجات‌بخش عیسی مسیح بر صلیب است. پولس در اول قرنتیان ۱۱: ۲۶ می‌گوید: «زیرا هر گاه این نان را بخورید و از این جام بنوشید، مرگ خداوند را اعلام می‌کنید تا زمانی که بازآید.» این یادآوری، نه صرفاً تاریخی، بلکه به‌شدت معنوی و فعال است.
مشارکت در بدن مسیح
عشای ربانی فرصتی برای مشارکت و اتحاد با مسیح است. همان‌گونه که پولس می‌گوید: « از آنجا که نانْ یکی است، ما نیز که بسیاریم، یک بدن هستیم، زیرا همه از یک نان بهره می‌یابیم.» (اول قرنتیان ۱۰: ۱۷). این آیین، وحدت کلیسا را برجسته می‌کند.
وسیله فیض
در سنت اصلاح‌گر، عشای ربانی به عنوان یکی از وسایل فیض شناخته می‌شود؛ به این معنا که خدا از طریق آن ایمان را تقویت می‌کند. کالوین می‌نویسد: «عشای ربانی برای ما مانند آینه‌ای است که در آن فدیه مسیح را بهتر می‌بینیم و لمس می‌کنیم.»
بررسی و توبه شخصی
پولس هشدار می‌دهد که عشای ربانی نباید با بی‌حرمتی برگزار شود: «پس هر که به شیوه‌ای ناشایسته نان را بخورد و از جام خداوند بنوشد، مجرم نسبت به بدن و خون خداوند خواهد بود. امّا هر کس پیش از آنکه از نان بخورد و از جام بنوشد، خود را بیازماید. » (اول قرنتیان ۱۱: ۲۷–۲۸). این خودنگری بخش مهمی از آمادگی برای مشارکت در این آیین است.
تفاوت با آیین کاتولیکی
در آیین کاتولیکی، مفهوم تبدیل جوهری (transubstantiation) مطرح است؛ بدین معنا که جوهر نان و شراب به بدن و خون واقعی مسیح تبدیل می‌شود. اما پروتستان‌ها، با تأکید بر کفایت قربانیِ یک‌باره مسیح (عبرانیان ۱۰: ۱۰–۱۴) و رد فیزیکی‌سازی آیین‌ها، این دیدگاه را رد می‌کنند. در دیدگاه پروتستانی، عشای ربانی نه تکرار قربانی بلکه یادبود آن است و نه حامل جسم فیزیکی مسیح بلکه وسیله‌ای برای حضور روحانی اوست.
عشای ربانی و اجتماع کلیسا
عشای ربانی همچنین نقشی اجتماعی در حیات کلیسا دارد. شرکت در این آیین، اعلام اتحاد مؤمنان با هم و با سر کلیسا، یعنی مسیح است. در کلیساهای پروتستان، به ویژه کلیساهای اصلاح‌گر و انجیلی، عشای ربانی غالباً با قرائت کتاب‌مقدس، موعظه و دعا همراه است که نشان از اهمیت تعلیمی و جامعه‌ساز آن دارد.
فراخوان به تجدید و وفاداری
شرکت در عشای ربانی برای مؤمنان یادآوری می‌کند که به عهد جدید وارد شده‌اند و باید در آن وفادار بمانند. همان‌گونه که در عبرانیان ۹: ۱۵ آمده است: « … مسیح واسطۀ عهدی است جدید، تا فراخواندگان بتوانند میراث جاودانی موعود را دریافت کنند …»، عشای ربانی، نه فقط یادآور گذشته بلکه انگیزه‌ای برای وفاداری در حال و آینده است.
عشای ربانی (شام خداوند) در الهیات پروتستان جایگاهی مرکزی دارد، نه به عنوان آیینی جادویی یا تشریفاتی، بلکه به عنوان دعوتی به مشارکت، یادآوری، و تجدید ایمان. تفسیرهای گوناگون در سنت پروتستانی نشان‌دهنده غنای معنایی این آیین‌اند، اما همگی بر پایه کتاب‌مقدس، فیض مسیح، و کارکرد روحانی آن استوارند. این آیین، ایماندار را به پای صلیب بازمی‌گرداند، او را با کلیسا متحد می‌سازد، و امید بازگشت مجدد مسیح را در دل او زنده نگه می‌دارد. بنابراین، عشای ربانی نه‌تنها یک سنت، بلکه بخشی از حیات زنده‌ی کلیسای مسیح است.
