جمعه صلیب (جمعه نیک – Good Friday)، روزی است که کلیسای جهانی به‌ویژه شاخه‌های پروتستانی، به‌طور خاص به مرگ عیسی مسیح بر صلیب می‌پردازد. این واقعه نه‌تنها یک حادثه تاریخی، بلکه نقطه‌ی عطفی در برنامه نجات خدا برای بشریت است. در الهیات پروتستانی، صلیب نماد قدرت نجات‌بخش فیض، عدالت خدا و محبت بی‌قید و شرط مسیح است.
در این مقاله کوتاه تلاش داریم تا به بررسی ابعاد مختلف جمعه صلیب در سنت پروتستانی، از جمله معنا، کارکرد نجات‌شناختی، رابطه آن با عهد عتیق و تأثیر آن بر ایمان فردی و حیات کلیسا بپردازیم.
جمعه صلیب (جمعه نیک – Good Friday): بستر تاریخی و معنوی آن
واقعه صلیب در بستر عید فصح یهودی رخ داد؛ هنگامی که یهودیان، نجات از بندگی مصر را به یاد می‌آورند. عیسی در این بستر، خویشتن را به‌عنوان بره فصح حقیقی معرفی می‌کند (یوحنا ۱: ۲۹: «… این است برۀ خدا که گناه از جهان برمی‌گیرد»). صلیب، نقطه اوج مأموریت مسیح است و در همه اناجیل با جزئیات ثبت شده است (متی ۲۷، مرقس ۱۵، لوقا ۲۳، یوحنا ۱۹).
از نگاه الهیات پروتستانی، صلیب نه شکست بلکه پیروزی است؛ زیرا بر آن، گناه، مرگ و شیطان مغلوب شدند (کولسیان ۲: ۱۵: «و ریاستها و قدرتها را خلع‌سلاح کرده، در نظر همگان رسوا ساخت و به وسیلۀ صلیب بر آنها پیروز شد»).
صلیب و کفاره: محور نجات در الهیات پروتستان
پروتستان‌ها، به‌ویژه در سنت اصلاح‌گر، صلیب را محور طرح نجات خدا می‌دانند. آموزه «کفاره جایگزینی» (Penal Substitutionary Atonement) یکی از برجسته‌ترین آموزه‌های پروتستانی در مورد صلیب است.
بر اساس این آموزه، عیسی به‌جای ما و به‌خاطر گناهان ما مجازات شد تا عدالت خدا برقرار گردد:
« حال آنکه به سبب نافرمانیهای ما بدنش سوراخ شد،
و به جهت تقصیرهای ما لِه گشت؛
تأدیبی که ما را سلامتی بخشید بر او آمد،
و به زخمهای او ما شفا می‌یابیم. » (اشعیا ۵۳: ۵)
« او کسی را که گناه را نشناخت، در راه ما گناه ساخت، تا ما در وی پارساییِ خدا شویم.» (دوم قرنتیان ۵: ۲۱)
« زیرا مسیح نیز یک بار برای گناهان رنج کشید، پارسایی برای بدکاران، تا شما را نزد خدا بیاورد. او در عرصۀ جسم کشته شد، امّا در عرصۀ روح، زنده گشت.» (اول پطرس ۳: ۱۸)
در این دیدگاه، صلیب بیانگر عدالت خداست (که گناه را مجازات می‌کند) و در عین حال، فیض خداست (که نجات را به رایگان عرضه می‌کند).
تفاوت دیدگاه پروتستانی با دیدگاه‌های کاتولیکی و لیبرال
در سنت کاتولیکی، صلیب با تأکید بر همکاری انسان با فیض الهی و مفاهیمی چون اعمال کفاره‌ای همراه است، و آیین عشای ربانی به‌عنوان بازتولید (غیرخونی) قربانی مسیح دیده می‌شود. اما پروتستان‌ها بر کفایت کامل و یک‌باره قربانی مسیح تأکید می‌ورزند:
« زیرا با یک قربانی، تقدیس‌شدگان را تا ابد کامل ساخته است.» (عبرانیان ۱۰: ۱۴)
همچنین دیدگاه‌های لیبرال یا نمادین به صلیب بیشتر به‌عنوان الگوی اخلاقی محبت یا شهامت می‌نگرند؛ حال آنکه الهیات پروتستانی، به‌ویژه اصلاح‌گر، مرگ مسیح را ضروری، جایگزین‌کننده و نجات‌بخش می‌داند.
صلیب و عهد عتیق: تحقق وعده‌ها
مرگ مسیح، تحقق تمام وعده‌ها و پیش‌نمونه‌های عهد عتیق است. منظور از پیش نمونه، اصطلاحاً همان Types and (پیش‌نمونه‌ها و سایه‌ها) است که در الهیات مسیحی به طور گسترده استفاده می‌شود، به این معنا که بسیاری از وقایع و افراد در عهد عتیق به‌نوعی اشاره به مسیح و عمل او در عهد جدید دارند. اشاره به اینکه عیسی مسیح همان قربانی تمام‌عیاری است که در قربانی‌های شریعت موسی وعده‌اش داده شده بود:
« چرا که ممکن نیست خون گاوها و بزها گناهان را از میان بردارد.» (عبرانیان ۱۰: ۴)
بره فصح (خروج ۱۲)، قربانی کفاره در روز کفاره (لاویان ۱۶)، و بنده رنج‌کشیده در اشعیا ۵۳، همگی به مسیح و صلیب او اشاره دارند.
« امّا چون مسیح در مقام کاهن اعظمِ آن امورِ نیکو ظاهر گشت که هم‌اکنون واقع شده‌اند، به خیمه‌ای بزرگتر و کاملتر داخل شد که به دست انسان ساخته نشده است و به دیگر سخن، به این خلقت تعلّق ندارد. و به خون بزها و گوساله‌ها داخل نشد، بلکه یک بار برای همیشه به خون خود به قُدس‌الاقداس داخل شد و رهایی ابدی را حاصل کرد.» (عبرانیان ۹: ۱۱–۱۲)
صلیب و تجربه شخصی ایمان
در سنت پروتستانی، صلیب نه فقط واقعه‌ای برای تأمل نظری، بلکه حقیقتی برای زندگی روزمره است. پولس رسول در غلاطیان ۲: ۲۰ می‌گوید: « با مسیح بر صلیب شده‌ام، و دیگر من نیستم که زندگی می‌کنم، بلکه مسیح است که در من زندگی می‌کند؛ و این زندگی که اکنون در جسم می‌کنم، با ایمان به پسر خداست که مرا محبت کرد و جان خود را به‌خاطر من داد.»
ایمان پروتستانی بر صلیب می‌نگرد تا فیض، بخشش، هویت جدید و امید را بشناسد. جمعه صلیب (جمعه نیک – Good Friday)، ایماندار را دعوت می‌کند تا هم گناه خود را به‌یاد آورد، هم رحمت عظیم خدا را، و در پاسخ، با توبه و سپاس زندگی کند.
پیام صلیب برای کلیسا و جهان
صلیب نه‌فقط پیام فردی بلکه پیامی جهانی دارد برای همه اقوام و ملت‌ها، و علیه هر شکل از غرور انسانی و اتکا به خویشتن. پولس می‌گوید:
«زیرا پیام صلیب برای آنان که هلاک می‌شوند جهالت است، امّا برای ما که نجات می‌یابیم قدرت خداست.» (اول قرنتیان ۱: ۱۸)
صلیب، معیار ارزش‌های خداوند است؛ جایی که فروتنی، بخشش، خدمت و محبت متجلی می‌گردد. کلیسا دعوت دارد تا صلیب را موعظه کند (اول قرنتیان ۱: ۲۳) و آن را در سیاق خود از رهبری، عدالت، و محبت بازتاب دهد.
جمعه صلیب (جمعه نیک – Good Friday) و انتظار قیام
هرچند جمعه صلیب روز مرگ است، اما در سنت پروتستانی، هیچ‌گاه جدایِ از صبح یکشنبه دیده نمی‌شود؛ یعنی جمعه صلیب (جمعه نیک – Good Friday) و یکشنبه رستاخیز ۲ جز لاینفک از یکدیگر هستند. امید مسیحی از دل رنج صلیب بیرون می‌آید؛ همان‌گونه که عیسی فرمود:
«می‌باید که پسر انسان رنج بسیار کِشد و … در روز سوّم برخیزد.» (لوقا ۹: ۲۲)
بدون مرگ، قیام معنایی ندارد، و بدون قیام، مرگ تنها شکست است. اما با هم، صلیب و قیام اعلام نهایی پیروزی خدا بر گناه و مرگ هستند (رومیان ۴: ۲۵: « او به خاطر گناهان ما تسلیم مرگ گردید و به جهت پارسا شمرده شدنِ ما، از مردگان برخیزانیده شد.»).
نهایتا باید گفت،جمعه صلیب (جمعه نیک – Good Friday) در الهیات پروتستانی، نه صرفاً روز سوگواری، بلکه روز اعلام نجات، روز پیروزی بر مرگ، و روز دعوت به توبه و ایمان است. صلیب، مکانی است که عدالت و محبت در هم تلاقی می‌کنند، گناه انسان داوری می‌گردد و راه آشتی با خدا گشوده می‌شود. با نگاه پروتستانی، این روز ما را به قلب انجیل می‌برد: «عیسی مصلوب» (اول قرنتیان ۲: ۲)، که در او فیض خدا کامل، و نجات ما تضمین شده است.
